Ацэнка патэнцыяльных рызыкаў праявы дэфляцыі ва ўмовах цэнтральнай часткі паўдневай глебава-экалагічнай правінцыі Беларусі

Глебава-зямельныя рэсурсы з'яўляюцца асновай сельскагаспадарчай вытворчасці Беларусі, таму базіс аграрнай эканомікі рэспублікі ў значнай ступені вызначаецца станам урадлівасці глеб. Адным з фактараў, які лімітуе эфектыўную сельскагаспадарчую вытворчасць ва ўмовах змянення клімату ў Беларусі, з'яўляецца дэфляцыя глеб. Дэфляцыя, як экзагенны геалагічны працэс, заўсёды з'яўлялася адным з фактараў фарміравання глебавага покрыва, але ў цяперашні час, ва ўмовах шматразова ўзрослай антрапагеннай нагрузкі, адбываецца лакальная інтэнсіфікацыя геамарфалагічнай дзейнасці ветру [1].
Дэфляцыйныя працэсы наносяць істотную эканамічную шкоду, прыводзячы да пагаршэння ўрадлівасці і прадукцыйнай здольнасці глеб у выніку выдзімання з верхняга пласта драбназёма, які змяшчае найбольшую колькасць перагною і элементаў мінеральнага харчавання раслін. Таксама адбываецца пагаршэнне водна-фізічных і біялагічных уласцівасцей глеб [2]. Дэфляцыя глебы з'яўляецца сур'ёзнай экалагічнай праблемай. Устаноўлена, што каля 25 % глабальных выкідаў пылу ў атмасферу адбываецца з-за дэфляцыйных працэсаў на сельскагаспадарчых землях. Такім чынам, гэты від дэградацыі не толькі пагаршае ўрадлівасць глеб і ўмовы вядзення сельскай гаспадаркі, але і негатыўна ўплывае на якасць жыцця чалавека, забруджваючы водныя аб'екты і атмасфернае паветра [1].
Адрыў і перамяшчэнне глебавых агрэгатаў падчас дэфляцыйных працэсаў адбываецца на паверхні зямлі, пазбаўленнай расліннасці, ў момант, калі метэаралагічныя ўмовы на дадзенай тэрыторыі забяспечваюць сілу ветравога струменя большую за гравітацыйныя і кагезійныя сілы, якія ўтрымліваюць глебавы драбназём [3]. Такія ўмовы больш характэрныя для зон пустыняў, паўпустыняў і сухіх стэпаў, але змены клімату, у першую чаргу павелічэнне паўтаральнасці засушлівых перыядаў, абумоўліваюць актывізацыю гэтага віду дэградацыі і ў больш паўночных шыротах. Напрыклад, плошча дэфляцыйна небяспечных глеб на поўначы Германіі ацэньваецца ў 2000,0 тыс. га, у Даніі – у 100,00 тыс. га, а ў Швецыі – у 170 тыс. га [4, 5]. У Рэспубліцы Беларусь 2108,2 тыс. га ворных земляў (каля 40 % плошчы раллі), адносяцца да дэфляцыйнанебяспечных, якія найбольш распаўсюджаны на тэрыторыі паўднёвай (Палескай) глебава-экалагічнай правінцыі – у Брэсцкай, Гомельскай і Мінскай абласцях [6].
Максімальная інтэнсіўнасць дэфляцыйных працэсаў у Беларусі адзначаецца вясной (красавік–травень) і ў пачатку лета (першая дэкада чэрвеня), калі глеба распылена апрацоўкай і не абаронена расліннасцю, радзей – восенню. Сярэднеш- матгадовыя страты глебавага драбназему ў красавіку складаюць 30 %, у траўні – 42, у чэрвені – 24, у верасні – 4 % ад агульнай сумы гадавых страт [7]. Рызыкі праявы працэсаў дэфляцыі павялічваюцца ў выніку нерацыянальнага кіравання глебава-зямельнымі рэсурсамі. Апрацоўка прапашных культур, павелічэнне плошчаў працоўных участкаў, вялікая колькасць тэхналагічных аперацый, знішчэння полеахоўных лесапалос, празмерны выпас жывёлы, элементы меліярацыйных сістэм, якія функцыяніруюць няправільна, – усё гэта ўзмацняе верагоднасць праявы дэфляцыйнай дэградацыі глеб [8].
Варта адзначыць, што рызыка праявы дэфляцыі шмат у чым вызначаецца канкрэтнымі метэаралагічнымі ўмовамі: вільготнасць глебы блізкая да гранічнай палявой вільгацяёмістасці і адсутнасць ці малая паўтаральнасць крытычных хуткасцяў ветра, – забяспечваюць мінімізацыю дадзенай рызыкі [9].
Мэтай даследаванняў з’яўлялася ацэнка патэнцыйных рызык праявы дэфляцыі ва ўмовах цэнтральнай часткі паўднёвай глебава-экалагічнай правінцыі Беларусі.

1. Wind erosion susceptibility of European soils / Pasquale Borrelli, Cristiano Ballabio, Panos Panagos, Luca Montanarella // Geoderma. – 2014. – Vol. 232–234. – P. 471–478.

2. Оценка противодефляционной устойчивости песчаных и рыхлосупесчаных почв пахотных земель Республики Беларусь / В. Б. Цырибко, А. М. Устинова, И. А. Логачёв [и др.] // Почвоведение и агрохимия. – 2024. – № 2(73). – С. 7–12.

3. Shao, Y. Physics and modelling of wind erosion / Y. Shao. – Cologne : Springer, 2008. – 456 р.

4. Wind erosion / R. Funk, H. Reuter // Soil erosion in Europe / edited by J. Boardman and J. Poesen. – Chichester : Wiley, 2006 – Р. 563–582.

5. Riksen, M. The role of wind and splash erosion in inland drift-sand areas in the Netherlands / M. Riksen, D. Goossens // Geomorphology. – 2007. –V. 88 (Is. 1–2). – P. 179–192.

6. Почвы сельскохозяйственных земель Республики Беларусь: практ. пособие / Г. И. Кузнецов, Н. И. Смеян, Г. С. Цытрон [и др.] ; под ред. Г. И. Кузнецова, Н. И. Смеяна. – Минск : Оргстрой, 2001. – 432 с.

7. Почвы Республики Беларусь / В. В. Лапа, Т. Н. Азарёнок, С. В. Шульгина [и др.] ; под. ред. В. В. Лапы. – Минск : ИВЦ Минфина, 2019. – 632 с.

8. Blanco, H. Soil Conservation and Management / Humberto Blanco, Rattan Lal. – Cham : Springer, 2024. – 611 p.

9. Кузнецов, М. С. Эрозия и охрана почв: учебник для студентов высших учебных заведений, обучающихся по естественнонаучным, аграрным направлениям / М. С. Кузнецов, Г. П. Глазунов. – 3-е изд., перераб. и доп. – Москва : Юрайт, 2023. – 386 с.

10. Вадюнина, А. Ф. Методы исследования физических свойств почв / А. Ф. Вадюнина, З. А. Корчагина. – М. : Агропромиздат, 1986. – 416 с.

11. Агрофизические и агрохимические методы исследования почв : уч.-метод. пособие / сост. В. И. Терпелец, В. Н. Слюсарев. – Краснодар : КубГАУ, 2016. – 65 с.

12. Погода и Климат : [сайт]. – Москва, 2004–2025. – URL: http://www.pogodaiklimat.ru/weather.php?id=33027 (дата обращения: 28.02.2025).

13. Справочник агрохимика / В. В. Лапа, Н. Н. Цыбулько, М. В. Рак [и др.]; Ин-т почвоведения и агрохимии ; под. ред. В. В. Лапа. – Минск : ИВЦ Минфина, 2021. – 260 с.

14. Wind erosion risk assessment using time-series ground cover and climate data / X. Yanga, J. Leysb, S. Heidenreichb, T. Koenc [et al.] // 34th International Symposium on Remote Sensing of Environment, Sydney, 10–15 Apr. 2011 / International Society for Photogrammetry and Remote Sensing. – URL: https://www.isprs.org/proceedings/2011/isrse-34/211104015Final00576.pdf.

15. Computing the wind erodible fraction of soils / D. W. Fryrear, C. A. Krammes, D. L. Williamson [et al.] // J. Soil Water Conserv. – 1994. – № 49. – Р. 183–188.

16. Цырибко В. Б. Определение оптимальных параметров агрофизических свойств почв и оценка современного состояния на их основе // Почвоведение и агрохимия. – 2016. – № 1(56). – С. 36–44.

17. Технологический регламент формирования почвозащитных комплексов на дефлированных и дефляционноопасных землях / Н. Н. Цыбулько, В. Б. Цырибко, А. М. Устинова [и др.]; Нац. акад. наук Беларуси, Ин-т почвоведения и агрохимии. – Минск: И-т системных исследований в АПК НАН Беларуси, 2023. – 23 с.